Dan oslobođenja Niša u Velikom ratu

Od jula 1914. do oktobra 1915. godine Niš je bio sedište Vlade i Narodne skupštine, ratna prestonica Srbije u Prvom svetskom ratu.

Vlada je bila smeštena u zgradi Okružnog načelstva (sadašnji Univerzitet u Nišu), a Narodna skupština je zasedala u Oficirskom domu .

Niška operacija je bila operacija srpsk o- francuske vojske, pod zapovedništvom vojvode Petra Bojovića, usmerena protiv nemačkih snaga u široj okolini Niša, u vremenu od 9. do 12. oktobra. Bitka se završila zauzimanjem širokog pojasa oko Niša i povlačenjem okupatorskih snaga severno od Niša.

Glavni članak: Niš u Prvom svetskom ratu i Vojno-inspekciona oblast Morave

Bugarska vojska ušla je u Niš 6. novembra 1915. godine. Bugari su u početku uveravali narod da su došli kao oslobodioci, no ubrzo su počeli sa politikom denacionalizacije, likvidacije i deportacije. Zbog toga se pojavio otpor stanovništva u vidu naoružanih grupa, prvenstveno četnika i komita, koje su se borile protiv bugarskih vlasti i okupatorskih trupa na terotoriji Vojno-inspekcione oblasti Morave. Otpor dostiže vrhunac 1917. godine, kada izbija Toplički ustanak. Nakon sloma ustanka, okupator je pojačao nasilje nad stanovništvom i formirao kontračete da ugaše svaki vid gerilskog otpora. Nakon toga, nije se desio neki veći otpor u oblasti Morave.

Savezičke armije, pod zapovedništvim francuskog genreala Franša d‘Eperea, sredinom septembra 1918. počinju napadom na nemačke i bugarske trupe proboj Solunskog fronta. Time su Saveznici znatno otežali sutuaciju Centralnim silama. Silinom napada i dvonedeljnim pritiskom na frontu, savezničke armije uspele su da Bugarsku prisile na bezuslovnu kapitulaciju.

Stanje pred operaciju

Bugarska je, prema primirju potpisanim 29. septembra 1918. u Solunu, bila dužna da izvrši neposrednu demobilizaciju okupiranih teritorija, kao i da ne izvozi nikakve provizije sa tih teritorija koje moraju da ostanu neoštećene[1]. No bugarske trupe su pri povlačenju opljačkale Niš i okolinu. Nemci i lokalno stanovništvo su zajedničkom intervencijom oduzeli Bugarima opljačkano. Ubrzo, 3. oktobra, u Nišu je formirana nemačka vojna administracija, kao i u drugim delovima oblasti Morave.

Zbog grupisanja nemačkih jedinica, cilj Saveznika je bio prodor u Nišku oblast, čime bi bila presečena glavna komunikacija Centralnih sila sa Osmanskim carstvom i sprečena konsolidacija novih neprijateljskih sila. Taj zadatak je dodeljen srpskim divizijama, koje su prodrle najsevernije. Prva srpska armija, koja se nalazila u rejonu Kumanova, je određena za taj zadatak te je promenila svoj operacijski plan i upravila svoja dejstva u dolinu Južne Morave. Njeno snabdebanje je rešeno tako što je sledovanje divizija, koje su bile odrđene za prodor, već 6. oktobra smanjeno na minimum.

Vojvoda Petar Bojović je 1. oktobra naredio stupanje obalom Južne Morave i prodor ka Nišu, da bi 8. oktobra stupio na liniju fronta Prokuplje — Niš — Suva planina. Ali zbog usputnih borbi sa okupatorskim snagama, predviđeni napad počeo je tek 2. oktobra. Posle teških borbi, 4. oktobra zauzeto je Vranje. Proboj kroz Grdeličku klisuru postao je posebno značajan kada se doznalo da Nemci i Austrijanci nameravaju da u rejonu Niša smeste pet svojih divizija. Tim činom su hteli da zaustave Prvu srpsku armiju i da osiguraju povlačenje trupa i materijala iz Bugarske.

Dan oslobođenja Niša u Prvom svetskom ratu slavi se kao jedan od dva Značajna datuma grada Niša u oktobru.

Takođe, u Nišu postoje dva spomenika posvećena tom događaju: spomen-poprsje vojvodi Bojoviću i reljef na Spomeniku oslobodicima Niša gde je prikazan ulazak srpske vojske u Niš.