Reakcije na zatrpavanje bazilike: Popović, "Sa Balkana se širilo hrišćanstvo"

ODLUKA da se ostaci episkopske crkve iz 4. veka kraj Bele Palanke pokopaju pod asfalt auto-puta pokazuje stanje našeg duha, koji se olako odriče od baštine i identiteta, kaže protojerej-stavrofor dr Radomir Popović, profesor Bogoslovskog fakulteta u Beogradu.

- Neko neuk je ocenio da baziliku treba sakriti od javnosti, iako je reč o neprocenjivom svedočanstvu da je Jugoistok Evrope bio prostor gde je hrišćanstvo izraslo u svetsku religiju - kaže dr Popović, istoričar i teolog.

Sagovornik "Novosti" naglašava da su arheološka istraživanja u Srbiji, iako malog obima u odnosu na ostatak sveta, dala izuzetna materijalna svedočanstva o prelasku sveta u monoteističku eru.

- Na samom početku istorije hrišćanske crkve u kanonskim knjigama Novog zaveta srećemo prve hrišćanske zajednice i opštine na krajnjem jugu Balkanskog poluostrva - kaže dr Popović. - Postapostolski period nije dovoljno poznat iz pisanih izvora i arheologija tu daje odgovore koji nedostaju. Kad se materijalni ostaci bazilika i krstionica pronađenih kod nas posmatraju zajedno s pisanim izvorima, dobijamo sliku ovdašnje hrišćanske civilizacije koje organizaciono zaživela već na samom početku 4. veka. Njeni tragovi su prepoznatljivi i vidljivi i u našem vremenu.

Balkansko poluostrvo je od apostolskih vremena bilo misionarski prostor jer se hrišćanstvo širilo kao "religija gradova".

- Propoveda se tamo gde su ljudi, a njih ima najviše u gradskim sredinama i zato su sveti apostoli iz Male Azije došli prvo na gusto naseljeni jugoistok Evrope - objašnjava dr Popović. - Preko Balkanskog poluostrva koje izlazi na Sredozemno more vodili su najvažniji putevi iz srednje Evrope u Aziju, Bliski istok i Severnu Afriku. Apostoli propovedaju u metropolama na tim putevima, o čemu je svedočanstvo ostavio sveti evanđelista Luka u Delima apostolskim.

Lekar Luka postao je saputnik Svetog apostola Pavla kad je oko 50. godine naše ere prešao iz Male Azije u Evropu. Za prvi centar širenja nove vere odabrao je Filipe, najveći grad rimske provincije Makedonije, metropolu na putu Via Egnatia, glavnoj kopnenoj saobraćajnici koja je presecala Balkansko poluostrvo na pravcu istok - zapad. Sledeća stanica evanđelista bio je veliki lučki grad Solun, gde se Via Egnatia ukrštao sa Via Militaris-om (Vojnim putem), koji je kroz Moravsko-vardarsku dolinu vodio ka Podunavlju.

Put kojim su legije išle u ratove za osvajanje Istoka, za apostole Pavla, Andreja i njihove učenike bio je staza širenja nove vere na Zapad. Misionari stvaraju velike hrišćanske opštine u gradovima Skupi (Skoplje), Ulpijana (Lipljan), Naisus (Niš), Remizijana (Bela Palanka), Viminacijum (Stari Kostolac), Singidunum (Beograd).

- Učenici apostola Pavla nastavljaju da šire veru u gradovima na važnim putevima u dolinama Dunava i Save - kaže profesor Popović. - Jedni šire veru ka zapadu i severu Evrope, a drugi propovedaju u Dalmaciji, ogromnom prostoru koji se prostire od Istre do Lisiusa (Lješa u današnjoj Albaniji) i od jadranske obale do Posavine. Predanja navode i da su evanđelista Luka i Tit, učenik apostola Pavla, propovedali u Dalmaciji, a da je njegov drugi učenik Andronik bio episkop u Sirmijumu.

U sledeća dva veka najveći broj rimskih imperatora su "vojnički carevi" iz gradova na teritoriji današnje Srbije, jer se sa ovog prostora regrutuju najbolje legije. One često ratuju na Istoku odakle osim rana i ratnog plena donose i nove kultove, među kojima i hrišćanstvo. Gradove na Vojnom putu u kojima je u apostolsko vreme posejano prvo seme vere oni zapljuskuju novim talasom hristijanizacije. Broj vernika raste i metropole Jugoistoka Evrope postaju sedišta važnih episkopija.

Tolerantan odnos rimskih vlasti prema hrišćanstvu se menja kad neki propovednici i episkopi počinju da pozivaju vernike na građansku neposlušnost i da apeluju na legionare-hrišćane da promene zanimanje jer je vojni poziv "nečastan". Usledio je sveopšti progon hrišćana, uključujući i one s teritorije današnje Srbije o čijim mučeničkim stradanjima govore žitija iz drugog i trećeg veka. Međutim, vojnički rimski carevi brzo su uočili da takav progon desetkuje njihove najbolje legije, čijim vojnicima-hrišćanima vera nije smanjivala borbenost.

- Prvi ikada pomenuti legionari hrišćani u rimskoj vojsci bili su vojnici s naših prostora - navodi dr Popović. - O njima se govori u izveštajima o ratovima imperatora Marka Aurelija u drugom veku protiv plemena Kvada. Istoričar Jevsevije Kesarijski beleži da je rat vodila Legija 12. Fulminata u kojoj je bilo mnogo vojnika iz istočnih provincija i izveštava da je u sukobu s varvarskim plemenom posle molitve vojnika hrišćana s istoka nastala velika bura i poplava i doprinela pobedi rimske vojske.

Iz takve vojničko-hrišćanske sredine kakava je bila metropola Naisus sa 24 okolna grada potekao je i budući imperator Konstantin. Rođen u vojničkoj porodici u Naisusu, uočio je da se hrišćanstvo, koje je ispovedala njegova majka, umnogome poklapalo sa strogim moralnim kodeksima koji su i doveli do uspona Rima u svetsko carstvo. Zato se posle pobede u građanskom ratu i stupanja na presto usredsredio da bogoslovi iz mnoštva evanđeoskih učenja izdvoje kanonska, koja su pretočena u državnu religiju. Strogi hrišćanski moral je ukomponovan u društveni život Rima i revitalizovao je imperiju u periodu njene najveće krize, uzdrmanu korupcijom i dekadencijom, bez jasne ideje koja bi povezala mnogobrojne narode svetskog carstva. Konstantinova hristijanizacija države je produžila život istočnog dela imperije, gde je pravoslavlje bilo čvrsto utemeljeno, za ceo milenijum.

NASLEĐE
- Ovakvo odricanje od baštine ide naruku samo revizionistima istorije iz takozvane germanske i anglosaksonske škole, koje i nisu nauka već političke konstrukcije. Budite sigurni, da Zapad poseduje nasleđe kao naše brižljivo bi ga čuvao. Nažalost, slučaj bazilike je samo jedan među mnogima koji pokazuje kako se odnosimo prema svojoj baštini. To nameće i pitanje da li smo je dostojni - kaže dr Popović, istoričar i teolog.

- Hrišćanstvo jeste rođeno na Bliskom istoku, ali je u svetsku religiju izraslo na Balkanu - kaže dr Popović. - Srpska pravoslavna crkva baštini tradiciju Konstantinovog doba, pa se i danas u episkopskim gradovima njegovog vremena nalaze sedišta naših eparhija. Neke metropole i njihove episkopije su tokom burne balkanske istorije fizički nestali, kao što je slučaj s Remizijanom, ali su u celom hrišćanskom svetu žive uspomene na njenog episkopa, velikog propovednika i hrišćanskog pesnika, Svetog Nikitu. Zato je sramota da Srbi kojima je dato da baštine materijalne ostatke njegove crkve i slične ranohrišćanske lokalitete, ne čuvaju to nasleđe.

SVECI IZ DEPONIJE

BEOGRAD takođe ima jedinstven ranohrišćanski spomenik s početka 4. veka, grobnicu Svetih velikomučenika Ermila i Stratonika u Brestoviku kraj Grocke.

- Ovaj martirijum je bio do pre izvesnog vremena najimpozantnija deponija u Srbiji. Kad smo očistili oronulu grobnicu beogradskih svetaca, otkrili smo tablu na kojoj piše da je reč o zaštićenom spomeniku kulture. Obnovili smo bogosluženja kraj grobnice svetaca koje poštuje ceo hrišćanski svet pa sad i Srbi su otkrivaju kakav spomenik baštine - kaže dr Radomir Popović.

Sveti Ermil i Stratonik su početkom 4. veka zbog ispovedanja hrišćanstva bačeni u Dunav ispod Beogradske tvrđave, a tela su im isplivala 18 stadija nizvodno, kod današnjeg Brestovika. Lokalni hrišćani sahranili su ih na bregu u ozidanoj grobnici, koja je pronađena u 19. veku.